- voor afspelen heeft u een FlashPlayer nodig - Video van lijn
12 van het traject
Scheldestraat - Amstelstation
opname van Jos Wiersema en Jan Loman - 300907 "Met de tram door de Rivierenbuurt" is onderdeel van
Trams in de Rivierenbuurt op
www.geheugenvanplanzuid.nl
In 1905 kwam de Amsterdamse
gemeentetram in het bezit van de paardentramlijn Amsterdam-Sloterdijk
terwijl het bedrijf juist doende was de Amsterdamse paardentramlijnen te
veranderen in verbindingen met elektrisch voortbewogen voertuigen.
Deze interlokale paardentramlijn – interlokaal omdat Sloterdijk toen nog
tot de gemeente Sloten behoorde – had in 1905 al een geschiedenis van 23
jaar achter de rug. In gebruik genomen in 1882 als stoomtramverbinding
werd in 1888 op paardentractie overgestapt.
De laatste dagen van lijn 12 als paardentram; open rijtuig 243
vertrekt van het Nassauplein op 5 augustus 1916. De bovenleidingportalen
op de brug op de achtergrond behoren bij de trambaan van lijn 5 richting
Spaarndammerstraat. De 243 maakt zijn laatste ritjes in Amsterdam; na
1916 is voor het voertuig nog een taak weggelegd op de tramlijn
Beverwijk-Wijk aan Zee. Collectie Van Donselaar
Nadien veranderde het bedrijfje nog
twee maal van beheerder, totdat de gemeente de lijn in 1905 als lijn 12
aan het tramnet kon toevoegen. Hiermee wil tevens gezegd zijn dat het
onjuist is te menen dat lijn 9 in 1990 de eerste “intercommunale”
tramlijn was. Al 85 jaar eerder was lijn 12 hem voorgegaan.
Lijn 12 elektrisch met Union 57 in Sloterdijk in 1916.
Fotograaf onbekend
De Gemeentetram liet de paardentractie
ongemoeid, ook toen het voormalige A.O.M.-tramnet met de komst van lijn
13 volledig elektrisch was geworden. Ook een in 1910 geopende
elektrische lijn 14 vermocht daar niets aan te veranderen. Ten behoeve
van die lijn 14 verscheen uiteraard wel bovenleiding op het stukje
Haarlemmerweg tussen Groen van Prinstererstraat en Van Hallstraat.
Helaas, van de tweede lijn 12 zijn
geen foto’s bekend.
Tot 1916 zou deze toestand ongewijzigd
blijven. Vanaf 7 augustus van dat jaar reed lijn 12 echter elektrisch
via de Haarlemmerweg van Sloterdijk naar Nassauplein. De lijnkleuren
waren wit/rood horizontal verdeeld, in overeenstemming met lijn 14 die
rood/wit vertikaal was toebedeeld. In tegenstelling tot hetgeen bij de
paardentram gebruikelijk was, werd op de elektrische trams het
lijnnummer 12 getoond.
De derde lijn 12 met EMW 56 aan het
beginpunt Amstellaan in 1929. Fotograaf onbekend
Lijn 12 begon met een dienstregeling
die drie trams kende die een 10-minutendienst uitvoerden, al dan niet
versterkt met bijwagen. Gedurende de zomermaanden van 1919 reed lijn 12
via de Haarlemmerstraat door naar het Beursplein in verband met een in
Sloterdijk gehouden tentoonstelling. In die periode reden 11 trams om de
zes minuten, bij extra drukte versterkt met bijwagen. Op 1 oktober 1919
werd de lijn ingekort tot het Nassauplein met herstel van de
10-minutendienst.
De derde lijn 12 met EMW 51 op de Kinkerbrug in 1930. Collectie De Kok
In 1922 werd besloten lijn 12 opnieuw
door te voeren naar oostelijker dan het Nassauplein gelegen stadsdelen,
dit keer door de lijn te koppelen aan lijn 18 die de dienst onderhield
tussen het Mariniersplein en de Dam. Daarmee verscheen lijn 18 in de
Haarlemmerstraat die onder dat nummer doorreed naar Sloterdijk, zodat
het lijnnummer 12 verviel
.
Lijn 12 met de 306+628 aan de
standplaats Oostzaanstraat op 26 februari 1947. De strenge winter van
1947 is in tramse kringen legendarisch. Van het toch al beperkte aantal
motorwagens - nog niet alle oorlogsschade was hersteld! - vielen veel
wagens uit door inwerking van de dooi na een periode van hevige
sneeuwval en strenge koude. Aangezien lijn 2 nog niet in dienst gesteld
was konden de motorwagens serie 301-320 van die lijn worden ingezet als
vervangers van defecte motorwagens op andere lijnen. Vandaar de 306 op
lijn 12, een lijn waarop de stoeltjeswagens onbekend waren. In die
beroemde (beruchte?) winter zijn de 301-320 ook gezien op lijnen als 7,
10, 13, 17 en 26. Alles wat rijden kon werd zonodig ingezet, daaronder
ook Unions zonder versnelde motoren die al lange tijd terzijde stonden.
Foto C. van Mechelen
Lijn 12 met 335+830, Spaarndammerdijk,
25-11-1948 Fotograaf onbekend
De vierde lijn 12 met twee tramstellen
in de Haarlemmerstraat in 1948. Het lijnnummerbord is anders gestileerd
dan vroeger en later gebruikelijk was. Fotograaf onbekend
Nadat lijn 6 was opgeheven bleek er
toch weer aanleiding te bestaan de tramverbinding met de Veelaan te
herstellen door met ingang van 2 januari 1924 een nieuwe lijn 12 in te
stellen op de route Frederiksplein-Veelaan, echter alleen op maandag en woensdag. Deze lijn 12 nam
de lijnkleuren van lijn 6 over hetgeen mogelijk was omdat de nieuwe lijn
6 de kleuren van lijn 19 had overgenomen.
De 343 op het
Haarlemmerplein eind veertiger jaren
prentbriefkaart met dank aan
Jeroen Epema
Lijn 12 in de
Haarlemmerstraat. De 333 steekt zijn kop in het zonnetje, c. 1950 prentbriefkaart
273+868 begint na de
zaterdagmiddagspits aan de remiseroute (R-schijf) naar remise Lekstraat,
een route die langer was dan die van lijn 12 zelf, Prins Hendrikkade,
6.3.1954.
Twee trams van lijn 12 proberen in het
begin van de vijftiger jaren de brug bij de Haarlemmerpoort over te
komen. Duidelijk is te zien dat bijwagen 850 nog de aloude langsbanken
heeft. Een andere bijzonderheid vormen de ventilatieroosters boven de
zijramen; slechts weinig bijwagens uit de reeks 827-880 was die luxe
gegund. In 1960 waren alle bijwagens uit die reeks gesloopt. De 875 was
de laatste die gereden heeft.
foto uit de collectie van
Jeroen Epema
Lijn 12 met de
324 en een boldakbijwagen neemt de bocht van de Spaarndammerdijk naar de
Oostzaanstraat, 1952. Collectie Van Donselaar
Het zal geen verbazing wekken dat een
nieuwe lijn 19 – de derde – die in 1925 in dienst kwam, de kleuren van
de eerste lijn 12 overnam. Er was hier dus sprake van een driehoeksruil.
Met deze lijn 12 was het al weer afgelopen per 4 juni 1925 toen lijn 3
naar het Javaplein verlengd was. Kennelijk was het geen onoverkomelijk
bezwaar passagiers te voet richting Veelaan te sturen.
Lijn 12 met de 272 en een boldakbijwagen op het Haarlemmerplein, 1954. Foto De Kok †
Een derde lijn 12 verscheen op 13 juni
1929 op de route Amstellaan (thans Vrijheidslaan)-Mercatorplein. Deze
met EenManWagens bereden lijn was in feite de voorloper van de huidige
vijfde lijn 12. Het beginpunt op de Amstellaan was gelegen ongeveer bij
de kruising met de Amsteldijk. De route liep via Rijnstraat-Ceintuurbaan-P.C.Hooftstraat-
Leidscheboschje-Overtoom-Bilderdijkstraat
-Kinkerstraat-Postjesweg-
Hoofdweg naar Mercatorplein.
De 350 met bijwagen 723 poseert in
de Oostzaanstraat op 5 december 1954, luttele weken voor het einde van
lijn 12. De 350 zou op 19 januari 1955 de laatste tram van lijn 12
worden. Fotograaf onbekend
Lijn 12 op de
Haarlemmerdijk met de 333+716' op de voorlaatste zondag van lijn 12,
9-1-1955.
Foto C. van Mechelen †
De Rivierenbuurt was toen nog in
ontwikkeling; ook in 1929 ging lijn 20 over de Amstellaan en Noorder
Amstellaan (thans Churchilllaan) rijden. Lijn 20 werd reeds in 1930 van
de Noorder Amstellaan verdrongen door lijn 25. De laatstgenoemde lijn
rijdt daar dus al 78 jaar, sinds 1977 in het gezelschap van lijn 12.
Op de laatste dag van het bestaan van lijn 12 rijdt de 332+808 op de
westelijke toegangsbrug. De vlaggetjes aan de beugel duiden op een
verjaardag van een lid van het Koninklijk Huis. Voor de tramliefhebbers
is het allesbehalve “vlaggetjesdag”. Let op de schaats op de
bovenleiding waarmee het elektrisch wissel bediend werd. Foto C. van Mechelen
Ook de derde lijn 12 hield het niet
lang uit; per 1 januari 1932 is de lijn opgeheven in het kader van
hetgeen in België zo kernachtig “netrationalisatie” heet.
In 1945 is besloten de lange lijn 5 in tweeën te knippen. Het westelijke
deel van de lijn (Oostzaanstraat-Centraal Station) werd op 18 juni 1945
als vierde lijn 12 in gebruik genomen. Daarmee was lijn 12 een van de
tien lijnen waarop na de Duitse bezetting de dienst werd hervat.
De 666 als lijn 12 op de Berlagebrug op de vijfde lijn 12, 2 maart
1981
Met zeven tramstellen werd op
werkdagen een vierminutendienst onderhouden. Toen de tram per 18
augustus 1946 ook op zondag weer ging rijden kreeg lijn 12 vier
tramstellen in een negenminutendienst toebedeeld. In latere jaren
schommelde het aantal dienstwagens op zondagen tussen vier en zes.
De 801 als lijn 12 in de Frederik Hendrikstraat op 15 maart 1982.
Nog in dat jaar zal lijn 12 dit traject verlaten
Zonder grote schokken bereikte deze
lijn 12 bijna zijn tiende verjaardag waarmee de lijn alle vorige lijnen
12 qua bestaansduur had verslagen. Helaas, het jaar 1954 gooide roet in
het eten. Nieuwe inzichten bij de nieuwe tramdirectie leidden tot het
voorstel lijn 12 “bij wijze van proef” als buslijn verder te
exploiteren.
Instructie rijden met drieassers op lijn 12, toegankelijk voor
passagiers. De 902+959 op het Cornelis Troostplein, 11 mei 1982.
Bijwagen 959 zou later nog als kunstobject een rol spelen; in de wagen
werd een auto aan het spit geroosterd, een verbeelding van de
voortdurende strijd tussen openbaar en particulier vervoer. De 902
bevindt zich nu in een trammuseum in Graz in Oostenrijk
Deze wijziging zou volgens toenmalige
ambtelijke opvattingen leiden tot een wezenlijke verbetering van de
verkeerstoestanden in de Haarlemmerstraat en op de Haarlemmerdijk.
Burgemeester en wethouders stemden met dit plan in en dus reed op 19
januari 1955 lijn 12 voor het laatst als tram.
Lijn 12 aan de standplaats Sloterdijk (Orlyplein) met de 769, 7
december 1990
Hiermee zou de geschiedenis van lijn
12 zijn beschreven als in 1977 geen metro in gebruik zou zijn genomen.
De gemeente oordeelde het nuttig de instelling van de eerste metrolijn
vergezeld te doen gaan van een tweetal tramlijnen die aansluiting zouden
geven op de metrolijn. Deze lijnen waren de lijnen 6 en 12. Zo kwam op
16 oktober 1977 de vijfde lijn 12 tot stand op de route Amstelstation-Frederik Hendrikplantsoen.
Een herinnering aan de vroegere thematrams; “Betondorptram” 640 als
lijn 12 in de Ferdinand Bolstraat, 7 december 1990
Op 20 september 1982 kreeg lijn 12
zijn definitieve westelijke eindpunt Station Sloterdijk, toen nog
gelegen aan de Molenwerf. Sinds 7 juli 1985 wordt uiteraard doorgereden
naar het nieuwe station Sloterdijk aan het Orlyplein. Deze lijn heeft
dus al de leeftijd van 30 jaar bereikt en bestaat daarmee al langer dan
al zijn gelijkgenummerde voorgangers tezamen.
Combino 2084 als lijn 12 op het
Prins Bernhardplein, 10 augustus 2003
Een vraag die nog rest is deze: zal
nog eens een tram gaan rijden op de sporen in de Haarlemmerhouttuinen
die ooit met redenen zijn aangelegd maar nimmer zijn bereden? Het is
denkbaar de sporen te gebruiken voor een lijn parallel aan de
Haarlemmerstraat en -dijk, dus een stukje
wederopstanding van de vierde lijn 12, uiteraard onder een ander
lijnnummer. Dat andere lijnnummer moet dan natuurlijk “18” zijn om in de
pas met de historie te blijven; lijn 18 heeft immers door de
Haarlemmerstraat gereden.
Dit is ‘m dan, de laatste tram uit de befaamde wagonfabriek Beijnes
die in Nederland heeft gereden: de 629 als lijn 12 aan het
Amstelstation, 30 oktober 2003
Over de inzet van materieel op de
lijnen 12 is op te merken dat de eerste drie lijnen uitsluitend met
Union-motorwagens hebben gereden, al dan niet voorzien van bijwagen. De
vierde lijn 12 (1945-1955) heeft altijd met grootbordesmotorwagens
gereden, sinds 1945 met bijwagens van de serie 619-700 die gaandeweg
zijn vervangen door de grotere bijwagens van de serie 716-880.
De vijfde en huidige lijn 12 heeft
natuurlijk geen tweeassige trams gekend. Wel reden nu en dan drieassers
op spitsuurdiensten tot daaraan in de beginjaren tachtig een einde kwam.
In verband met instructie van personeel hebben in 1982 ook op
dagdiensten van lijn 12 nog drieassige tramstellen dienst gedaan.
Per 15 november 2010 is het eindpunt
van lijn 12 verplaatst naar het lager gelegen Carrascoplein
- 15.11.2010 foto:
John Statue Pictures
Per 15 november 2010 is het eindpunt
van lijn 12 verplaatst naar het lager gelegen Carrascoplein
- 19.11.2010. foto:
John Statue Pictures
Per 15 november 2010 is het eindpunt
van lijn 12 verplaatst naar het lager gelegen Carrascoplein
- 19.11.2010. foto:
John Statue Pictures
