Bijwagens 619 - 700 "Typewagens"
door: Cor Fijma

In 1910 begon de Gemeentetram nieuwe bijwagens aan te schaffen die nodig waren om langzamerhand afscheid te kunnen nemen van de voormalige paardentrams.

In 1911 verschenen de bijwagens 421-430 die qua nummering aansloten op de toen nog aanwezige eerste serie bijwagens 401-420. Deze 421-430 waren rijtuigen met vier zijramen. Een vervolgbestelling in 1912 leverde de rijtuigen 431-452 op. In 1913 verschenen de 401-420 en de 471-500 die aldus de serie van 82 bijwagens compleet maakten. Alle wagens van de vervolgbestellingen waren voorzien van vijf zijramen.
De wagens 421-452 zijn gebouwd bij Werkspoor. De 401-420 en 471-500 kwamen van Uerdingen.
Niet lang na het verschijnen van de “typewagens”, zoals zij werden aangeduid, verschenen de grotere en beter geveerde bijwagens die de serie 701-880 zouden gaan vormen. De wagenbakken van de typewagens waren echter direct op de onderstellen geplaatst.
Het omnummeringsplan van 1916 kende de wagens op nummervolgorde de nummers 619-700 toe.

498 (later 698) als wisselbijwagen van lijn 17 op de Amstelveenseweg voor station Willemspark, c. 1916
Collectie Cor van Mechelen †

691, standplaats van lijn 1, Hoofddorpplein c. 1940.
Foto Brahn †

639 (voorheen 421 en dus de oudste typewagen) in dienst op lijn 5, Oostzaanstraat, 18.7.1942
Foto G.J. de Swart †
N.B. De 639 was de laatste wagen die heeft dienst gedaan in de oude bruin-blauwe kleuren.

Tot in 1949 waren op lijn 1 nog tramstellen te zien die bestonden uit de combinatie Union met typebijwagen. Het fenomeen “drieasser” heeft aan die tramstellen een einde gemaakt. Dankzij de drieassers verdwenen de Unions uit de dienst op lijn 1. Deze lijn kreeg toen kortgekoppelde grootbordesmotorwagens van de serie 356-390 toegewezen die op hun beurt de typewagens meevoerden. Lang heeft dit niet geduurd; in 1957 verscheen op lijn 1 de gelede tram en zijn de laatste typewagens gesloopt.

669 achter Union 15 als lijn 1 onderweg naar het Stadionplein, kort nadat lijn 1 is verlegd van Hoofddorpplein naar Stadionplein, 30.8.1948
Foto Brahn †

Voordat het zover was is er nog wel wat geknutseld aan de typewagens. De 628-657 werden geschikt gemaakt voor dienst achter EMW-Unions. De 634 is in 1937 verbouwd tot reclamewagen die achter Union 86 dienst deed.

In 1940 bleek de Haarlemse stadsdienst van de NZH behoefte te hebben aan zes bijwagens. Zo vertrokken de 662-667 naar Haarlem waar zij de nummers B 31 – B 36 kregen. Na de opheffing van de Haarlemse stadslijn 1 zijn deze afgevoerd. Voor de B 32 betekende dit een plaats in het Weerter trammuseum. Thans (2010) is de wagen volledig gerestaureerd als 663 in dienst op de Amsterdamse museumtramlijn.

De 663 als B 32 bij de NZH, Haarlem Noord, 1948. Het toeval heeft gewild dat van ieder wagentype op deze foto een exemplaar bewaard is gebleven.
Fotograaf onbekend

Ook de Arnhemse tram had belangstelling voor de typewagens en kocht er negen van die in de oorlogsjaren in Arnhem in dienst kwamen. Hun Arnhemse verblijf zou van korte duur zijn; bij de slag om Arnhem in 1944 is het trambedrijf vrijwel volledig vernietigd. De Arnhemse wagens waren genummerd 101-109, resp. voorheen 675, 657, 683, 654, 651, 656, 634, 691, 693

In 1943 zijn de acht rijtuigen 689, 690, 692, 694, 696, 697, 699 en 700 verkocht aan het trambedrijf te Beuthen.

Twaalf wagens zijn in 1941 in Amsterdam gesloopt. Tien wagens zijn in 1944 gevorderd voor dienst in Duitse steden. De gevorderde wagens kwamen, minus de 680, in Amsterdam terug.

Van de toen nog overgebleven rijtuigen zijn in de jaren 1940-1946 vijfentwintig stuks verlengd en van dwarsbanken en een verbeterde vering voorzien. De meeste verlengde wagens hebben het nog tot in 1957 uitgehouden.

De 622 (ex-695, ex-495) als verlengde eenrichting-typewagen op lijn 1, Stadionstraat, 1956
Foto Cor van Mechelen †

De 642, lijn 1, Stadionstraat, 8.5.1957. Duidelijk is te zien dat de wagen dwarsbanken heeft gekregen
Foto van de auteur

Lijn 2 met 374+620, Hoofddorpplein, 16.8.1957
Foto van de auteur

Verlengd zijn de wagens 619-639, 641, 642, 645 en 648 waarbij valt op te merken dat de 622 de omgenummerde 695 was. Evenzo was de 628 ooit genummerd 649 en heetten de 633 en 634 vroeger 650 resp. 652. De 631, 632, 638, 641 en 648 hebben 1957 niet gehaald. Alle verdere verlengde wagens zijn in 1958 gesloopt. Helaas is geen verlengde wagen bewaard gebleven. Om toch nog een wagen in verlengde toestand te kunnen tonen zou het mogelijk zijn de bewaarde 679 als zodanig te restaureren.

De typewagens hebben diensten verricht op vrijwel alle tramlijnen. Slechts op de lijnen 15, 22, 24 en 25 hebben de wagens zich niet vertoond. Op de lijnen 18 en 26 hebben nimmer bijwagens gereden. Hierbij past de opmerking dat de reguliere lijn 15 weliswaar niet met typewagens gereden heeft, maar dat de “theatertrams” van die lijn korte tijd in 1932 met tramstellen van lijn 1 met typewagens hebben gereden.
Kenmerkend voor de serie 619-700 was dat zij hun diensten verrichtten in de schaduw van hun in veel groter aantal aanwezige collega’s 701-880. De inzet van de 619-700 vond voornamelijk plaats op minder zwaar belaste lijnen.
Toen de serie na 1945 aanmerkelijk was uitgedund beperkte de inzet zich tot de lijnen 1, 2, 5 en 12. De komst van drieassige bijwagens deed voor de lijnen 5 en 12 betere bijwagens beschikbaar komen. Op de lijnen 1 en 2 bleef echter het gebruik van de typewagens noodzakelijk met het oog op de korte bruggen in de Leidsestraat.
Feitelijk is het Leidsestraatprobleem de aanleiding geweest tot de komst van de eerste gelede trams in Amsterdam en daarmee tot de modernisering van de tram. Met ingang van 16 juni 1957 werden de gelede wagens ingezet op lijn 1 en schoven de van die lijn vrijkomende stellen met typewagens door naar lijn 2. Men wilde kennelijk zo snel mogelijk van de “vogelkooitjes” (bijwagens 881-900) van lijn 2 af die bij het personeel bepaald niet populair waren. In dit licht moet waarschijnlijk ook worden gezien het verwijderen van de bijwagens 931-950 van lijn 5 per 15 april 1957.
In 1958 zijn alle nog aanwezige typewagens gesloopt, tezamen met hun collega’s 881-900.

(Om)gevallen typewagens 630 en 639 op een sloperij te Diemen, 21.4.1958
Foto Ab van Donselaar

Wederopstanding van de 663 op de Amsterdamse museumtramlijn, 10.5.2009
Foto Tramweg Stichting

Geraadpleegd:

“Tram”, nr. 64, uitgave van de Vereniging Rijdend Electrisch Trammuseum, Amsterdam, 1996

“Een eeuw elektrische exploitatie van de tram in Amsterdam”, H.J.A. Duparc †, Delft, 2000