• Routegeschiedenis lijn 21

Lijn 21 bestond als paardentram/tractortram (ex-Gemeente Sloten) van 1921 tot 1925 en als elektrische tram van 1928 tot 1931.

door: Cor Fijma

Lijn 21 is al meer dan 75 jaar in de nevelen van de tramhistorie verdwenen. Er zijn twee lijnen 21 geweest. Beide hebben geen rol van betekenis gespeeld.

Tractor nr. 2 met paardentramrijtuig als lijn 21 in het dorp Sloten, 1922.
Collectie Ab van Donselaar

De eerste lijn 21 was niet van Amsterdamse afkomst. De lijn – toen nog niet aangeduid met “21” – was een onderneming van de gemeentetram Sloten. Deze gemeente vond het nuttig in 1918 een paardentramlijn te openen die het dorp een verbinding zou geven met het grote Amsterdam. Nochtans opereerde het bedrijfje niet op het grondgebied van Amsterdam. De lijn waagde zich niet op gebied ten oosten van de Kostverlorenvaart. Het eindpunt lag in de Bosboomstraat. Na de annexatie werd deze straat hernoemd in Andreas Schelfhoutstraat. Er was immers al een Bosboom Toussaintstraat in Amsterdam. Men was bang voor verwarring tussen die twee “Bosboomstraten”.

De tweede lijn 21 met de 211 (geen EMW!) op de Prins Hendrikkade, 1928.
Collectie H.J.A. Duparc †

Per 1 januari 1921 kwam in deze toestand een fundamentele verandering. De gemeente Sloten hield op te bestaan. Haar grondgebied maakte voortaan deel uit van de gemeente Amsterdam. Niet alleen haar grondgebied; alle lusten en lasten van Sloten kwamen in het bezit van Amsterdam, dus ook het gemeentelijk trambedrijf.

De tweede lijn 21 met EMW 170, Sint Anthoniebreestraat, c. 1930.
Fotograaf onbekend

De gemeente stelde het bedrijfje onder de hoede van de Gemeentetram. Ervaring met paardentrams kon de Gemeentram niet worden ontzegd. Nu kreeg het bedrijf opnieuw met een paardentram te maken, nog wel een met de afwijkende spoorbreedte van 1067 mm.
Het verhaal gaat dat de directeur van de Slotense paardentram zich vervoegde bij het kantoor van de Gemeentetram Amsterdam met de mededeling dat hij nu samen met de Amsterdamse directeur de zaken zou gaan regelen. Het zou echter anders uitpakken.

De tweede lijn 21 met EMW 161 aan het Javaplein, c. 1930.
Prentbriefkaart

Elders in den lande had reeds de moderniseringsdrang bezit genomen van paardentrambedrijven. Vervang het paard door motortractie, al dan niet elektrisch, was het devies. De Gemeentetram zal ook hebben gebroed op het antwoord op de vraag hoe van de paardentractie af te komen.

Twee prentbriefkaarten van lijn 21 in de Molukkenstraat: per 28 februari 1929 loste lijn 21 de naar de Molukkenstraat verlengde lijn 15 af. De laatste lijn werd toen ingekort tot de Mauritskade. Beide lijnen verdwenen bij de netsanering per 1 januari 1932. Sindsdien nam lijn 9 in de Molukkenstraat de honneurs waar.
Bij de foto van de 178 is nog op te merken het haltebord waarop staat te lezen dat de lijnen 14 en 21 langs kwamen. Het bord is niet de bekende kubus die thans in Amsterdam terug is van weggeweest.
collectie Fred Slagman

De paarden maakten in 1922 gedeeltelijk plaats voor autotractie. Bij die gelegenheid kende de Gemeentetram de lijn het nummer 21 toe. Kennelijk was deze maatregel een goede keus want per 1 maart 1922 waren de paarden verdwenen. De paardentractie bij de Gemeentram eindigde met deze maatregel voorgoed.
De tramlijn was van hybride aard. Trams getrokken door voertuigen op rubberbanden. Bij gering vervoer liet men soms de tramwagen in de remise. Vandaar is het een korte stap naar de in de jaren twintig opkomende autobus. Die stap volgde per 3 december 1925 toen lijn 21 het leven liet en werd vervangen door autobuslijn G. Toen in 1965 de mode aan de orde was de autobuslijnen van een lijnnummer te voorzien was het niet meer mogelijk de lijn het nummer 21 terug te geven. Reeds sinds 1956 kende Amsterdam al een buslijn 21 die vandaag de dag nog steeds bestaat. Zo kreeg buslijn G, verenigd met lijn H, het nummer 29.

De tweede lijn 21 met EMW 175 met bijwagen, Plantage Middenlaan, c. 1930. Fotograaf onbekend

Een tweede experiment met een lijn 21 werd ondernomen in het kader van de verbindingen met de in ontwikkeling zijnde Indische Buurt. Per 5 januari 1928 werd ingesteld lijn 21 Javaplein-Plantage-Nieuwmarkt-Stationsplein. Deze tramlijn werd per 28 februari 1929 verlengd naar de Molukkenstraat bij de Sumatrastraat. De rijkelijk van tramlijnen voorziene Indische- en Dapperbuurten maakten kennelijk de verwachtingen niet waar. Per 1 januari 1932 vond een sanering plaats waarbij van lijn 14 het gedeelte Molukkenstraat – Mauritskade werd opgeheven en lijn 21 geheel verdween. Ter compensatie werd lijn 9 naar de Molukkenstraat verlegd.

De tweede lijn 21 met EMW 157, Zeeburgerdijk, c. 1931.
Fotograaf onbekend

Je kan je anno 2009 nauwelijks nog voorstellen dat de Indische- en Dapperbuurten in 1930 beschikten over acht tramlijnen:

Lijn 3 Javaplein – Mauritskade – Sarphatistraat en verder
Lijn 6 Station Muiderpoort – Oosterpark - Station Weesperpoort en verder
Lijn 9 Linnaeusstraat – Plantage – Muntplein en verder
Lijn 10 Station Muiderpoort – Sarphatistraat – Leidseplein en verder
Lijn 11 Station Muiderpoort – Sarphatistraat – Utrechtsestraat en verder
Lijn 14 Molukkenstraat – Plantage – Muntplein en verder
Lijn 15 Mauritskade – Plantage – Frederiksplein – Ceintuurbaan en verder
Lijn 21 Molukkenstraat – Plantage – Nieuwmarkt – Stationsplein

Wel moet daarbij bedacht worden dat in die tijd geen algemeen overstaprecht bestond. Het invoeren van dit recht per 1 januari 1932 betekende dan ook het opheffen van de lijnen 12, 15, 19 en 21 en het inkorten van de lijnen 14, 18 en 20. Lijn 13 werd gesplitst in twee lijnen: 13 en een nieuwe lijn 19.

Nostalgische rit met lijn 21 in de Molukkenstraat, 14-3-1970.
Foto van de auteur

Lijn 21 was niet een druk beklante lijn. Inzet van EMW-Unions werd voor lijn 21 voldoende gevonden. Begonnen werd met acht wagens die een zesminuten dienst boden. Al vrij spoedig werden vier bijwagens toegevoegd en weer iets later reden alle acht diensten met bijwagen. De verlenging naar de Molukkenstraat leverde een negende dienstwagen met bijwagen op (aantallen op werkdagen).
Ander materieel dan Unions en typebijwagens van de serie 619-700 heeft nimmer op lijn 21 dienst gedaan.

Buslijn 21 in de jaren zestig
Foto Tom Mulder

In 1970 vond het weekblad ‘D’Amsterdamse tram’ aanleiding een nostalgische rit met lijn 21 te rijden. Bij gebrek aan Unions moest gebruik worden gemaakt van een blauwe wagen die in de Molukkenstraat – het oude eindpunt van lijn 21 – werd gefotografeerd. De sporen in de Jodenbuurt waren toen al lang verdwenen en dus moest worden gereden via Waterlooplein en Dam naar het Centraal Station. Feitelijk werd dus de route Molukkenstraat – Stationsplein gereden die tussen 1932 en 1940 de route van lijn 9 was.

De derde lijn 21 verscheen in 1956. Maar deze lijn rijdt niet op rails. Anders dan zijn voorgangers houdt die lijn het al meer dan een halve eeuw vol.

Routegeschiedenis lijn 21

Cor Fijma - corfijma@amsterdamsetrams.nl
24.9.2009

laat een berichtje achter