GVB gemeenteveren
door: Cor Fijma

Op 1 september 2011 was het honderd jaar geleden dat de Gemeenteveren - een van de voorlopers van het Gemeentevervoerbedrijf - zich gingen bezig houden met het fenomeen “personenveren”. Veren waren er in de waterrijke stad Amsterdam al eerder. Maar in 1911 werd besloten heuse gemeenteveren voor personenvervoer in te stellen op verbindingen die niet per tram konden worden gerealiseerd. Autobussen speelden in die tijd nog geen rol nadat een experiment met bussen op lijn 14 in 1908 was mislukt.

Op 1 september 1911 verscheen de gemeentelijke veerdienst voor personenvervoer op lijn I. Vijftig jaar later – het was 1961 – was het met de gemeentelijke veerdiensten bijna gedaan. Maar het was slechts uitstel van executie. Met ingang van het jaar 1971 waren er geen personenveren meer. Maar zie daar, in 1985 begonnen de veerdiensten een tweede leven dat tot op de dag van vandaag voortduurt.

Genoemde lijn I onderhield de verbinding De Ruijterkade-IJkade-Boorstraat. Op 18 maart 1915 verscheen een lijn II op de route Javakade-Oostelijke Handelskade-Verbindingsdam. Op 1 maart 1920 kwam lijn III in dienst op de verbinding De Ruijterkade-Distelweg-Zijkanaal I, op 18 januari 1923 gevolgd door lijn IIIa op de route De Ruijterkade-Tuindorp Oostzaan. Lijn IV kwam op 17 maart 1928 als verbinding De Ruijterkade-IJbosch-Nieuwendam. Op 28 december 1953 werd lijn IV verlengd naar Schellingwoude om per 5 april 1954 te worden gesplitst in twee lijnen: IV De Ruijterkade-Nieuwendam en IVa De Ruijterkade-Schellingwoude. Daarbij is het gebleven.
Het gebruik van lijnkleuren, bij de tram zo bekend, werd ook bij de veerdiensten toegepast: lijn I wit, lijn II rood, lijnen III en IIIa groen, lijn IV geel en lijn IVa blauw

Opheffingen waren er ook. Op 3 juni 1930 verdween lijn I en op 10 mei 1940 kwam het einde voor lijn II. Op 26 januari 1958 hield ook lijn IIIa het voor gezien.

Afbeelding: gemeenteblad waarin de opheffing van lijn IIIa
wordt bekend gemaakt

Zoals trams en autobussen de Duitse bezetters tot buit hebben gediend moesten ook de gemeenteveren hun bijdrage leveren aan snode plannen van de bezettende macht. Bij de bevrijding in 1945 bleken slechts twee van de elf vaartuigen nog in Amsterdam aanwezig te zijn. Vier boten werden teruggevonden in Duitsland en de overige vijf schepen lagen in Den Helder, Haarlem, Harderwijk en Vlissingen, voor het merendeel gezonken.

Het vervoeren van passagiers per veerboot was slechts een bescheiden loot aan de GVB-stam. Zo waren tijdens het gemiddelde spitsuur in 1957 zes boten in bedrijf tegen 155 trams en 124 autobussen.

Het jaar 1961 markeert een bijna volledige opheffing van de veerdiensten. Het zou nu toch de bus worden die te hulp zou worden geroepen. Een probleem vormde de smalle Schellingwouderdijk die eigenlijk geen busverkeer toeliet. Heel handig heeft het GVB toen een handeltje gepleegd met de N.V. Geldersche Tramwegen die drie zogenaamde micro-bussen, afkomstig van de stadsdienst Deventer, in de aanbieding had. Het was niet de eerste bussenhandel tussen beide bedrijven. De micro-bussen kwamen vervolgens in dienst op de nieuwe buslijn 31 Insulindeweg-Schellingwouderbrug-Schellingwoude-Nieuwendam waarmee het lot van lijn IVa op 21 augustus 1961 was bezegeld.
Op de overgebleven lijnen III en IV werd de dienst per laatstgenoemde datum beperkt tot de spitsuren waarbij lijn IV werd ingekort tot de Boorstraat. Het definitieve einde voor lijn III kwam op 31 oktober 1968 na de ingebruikneming van de IJ-tunnel en als hekkesluiter werd ingaande 1 oktober 1971 lijn IV opgeheven.

boot XIII als lijn IIIa, Tuindorp Oostzaan, 25-1-1958
Foto P.H. Kiers †

Boot XIII als lijn IV, Nieuwendam, 19-8-1961

Boot XIII als lijn IV, De Ruijterkade, 19-8-1961

Boot VI als lijn IVa, Schellingwoude, 19-8-1961

Buslijn 31 als vervangend vervoer voor veerlijn IVa,
Schellingwouderbrug, 22-2-1962

De wedergeboorte van de veren vond plaats in 1985. De aanleiding daartoe was de woningbouw aan het IJ-plein. Op 15 maart 1985 ging de veerdienst De Ruijterkade-IJplein van start op maandag t/m vrijdag. Daartoe kwamen in dienst de drie schepen genummerd 30-32.
De ervaringen met deze veerdienst smaakten kennelijk naar meer. Op 23 september 1986 verscheen een tweede veerdienst, nu onder de benaming “waterbus”, op de route Motorkade-Snoekjesgracht-Wagenstraat (alleen in die richting), in de avonduren verlengd naar de Amstel bij theater Carré. Daartoe kwam het schip 35 beschikbaar. Deze “waterbus” werd echter op 29 augustus 1987 opgeheven.

Anno 2011 zijn er vijf veerverbindingen die bestemd zijn voor voetgangers en (brom)fietsers.
- Houthavenveer: NDSM-werf – Tasmanstraat
- NDSM-werfveer: Centraal Station – NDSM-werf
- Buiksloterwegveer: Centraal Station – Buiksloterweg
- IJpleinveer: Centraal Station – IJplein
- Distelwegveer: Distelweg – Tasmanstraat
Om deze verbindingen uit te voeren zijn beschikbaar elf vaartuigen, genummerd 32-35 en 50-56.

Buiksloterwegveer, veer nr. 41 (thans nr. 53), 6-10-1996

Veer De Ruijterkade-IJplein, veer nr. 32, 10-9-2000

Foto’s van de auteur tenzij anders vermeld

Bronnen:
“Contact”, huisorgaan voor het personeel van het Gemeentevervoerbedrijf Amsterdam, jaargangen 1947, 1959, 1961
Website van het GVB

Met dank aan Chris Vonk voor de jongste gegevens

Cor Fijma - corfijma@amsterdamsetrams.nl
2 november 2011