De gelede tram of hoe ik mijn twijfel overwon en de bolkop leerde liefhebben
door Cor Fijma

Op 16 april 1957 – dus vijftig jaar geleden - arriveerde de eerste gelede tram per dieplader op het Bellamyplein. Het bleek de achterbak van de 551 te zijn, een dag later gevolgd door de voorste bak die dus eigenlijk de eerste bolkop was.

Achterstuk van de eerste gelede tram, waarschijnlijk in de tramremise aan de Tollensstraat, Amsterdam, 16 april 1957
Foto Ben van Meerendonk / AHF, collectie IISG, Amsterdam

Lijn 1 (552) in de Stadionstraat op de eerste dienstdag van het gelede materieel, 16.6.1957.

Er waren liefst vijftig ritjes dieplader nodig om de serie 551-575 in Amsterdam te krijgen die alle startten bij de roemruchte Beijnesfabriek te Beverwijk. Later ging men de serie ‘De Enkeltjes’ noemen en nog later ‘1G’. Ik heb ‘1G’ altijd vermeden; voor mij bleven het ‘De Enkeltjes’, ook toen zij in 1973 ‘Dubbeltjes’ werden en werden gepromoveerd tot de serie 851-875.

Olieverfschilderij van Jim Gijbels
meer info op: Treinen en trams op doek

Eigenlijk had ik van het begin af de pest aan de enkeltjes. Zouden zij niet de ‘Schuckerts’ van de baan verdrijven? Het gaf te denken dat al in 1956 zes ‘Schuckerts’ pekelwagen waren geworden en een exemplaar – 355 – gesloopt was. Ja hoor, mijn vermoeden werd bewaarheid. Er zouden tenslotte niet minder dan 17 ‘Schuckerts’ verpekeld worden en een exemplaar zou worden gepromoveerd (of gedegradeerd?) tot rangeerwagen. Achteraf een geluk want anders zouden we het nu zonder de MuseumSchuckerts 321, 330 en 340 moeten doen. Een reden te meer om de bolkop een aai te geven.

de 573 op het Spui - voorjaar 1965-
foto Hans de Haan

Vanaf 16 juni 1957 kwamen de gelede trams in dienst op lijn 1, dus nog op tijd om als spoorwagen ontmoetingen te hebben met de NZH-smalspoortrams op de Rozengracht die op 1 september 1957 de geest gaven, en in september van hetzelfde jaar werd ook lijn 2 er mee verrijkt. De spoorwagens van lijn 1 die aansluiting gaven op de laatst aankomende treinen op Amsterdam CS, reden in die tijd via Rozengracht-Marnixstraat-Kinkerstraat-J.P. Heijestraat. Bij de lijnen 1 en 2 zou het wel blijven, dacht ik toen. Maar ziet, reeds in 1958 werd de 551 een dubbelgelede wagen die op lijn 24 ging rijden. Zowaar verschenen in 1959 nog 12 enkele bolkoppen, de 576-587.
De gemeente kreeg de smaak te pakken en liet in de jaren 1959-1961 nog eens 33 dubbele bolkoppen leveren, genummerd 602-634. Weldra was er geen lijn meer waarop geen gelede trams reden. Lijn 9 was de laatste van de toen bestaande tramlijnen die er in 1962 van voorzien werd. De oude lijn 5 is te vroeg opgeheven om er nog mee gereden te hebben. Met al die gelede trams was het in maart 1960 gedaan met de oude drieruiters. De laatste drieruiter was de 1238 die daarmee tevens de laatste railremloze tram in normale dienst was. Aangezien de 1238 op lijn 7 zijn laatste dienst verrichtte, voerde hij een bijwagen mee – de 875 – die daarmee tevens de laatst dienstdoende wagen met langsbanken was.

De 611 op de Bm. de Vlugtlaan - 19 april 1960
foto Hans de Haan

Langzamerhand kwamen er steeds meer gelede trams. De serie 635-652 verscheen in 1962 ten gerieve van de nieuwe lijn 17. De 653-669 die in 1964 volgden waren eigenlijk bestemd voor een in te stellen Buitenveldertlijn die er toen niet kwam met als gevolg dat de blauwe wagens in aantal minderden.
Met de komst van de 670-724 was het ook afgelopen met de blauwe wagens en daarmee met de befaamde oude Amsterdamse tram. De gemeente was er kennelijk veel aan gelegen nu eindelijk eens van die oude trams af te komen. Geld om de 700-724 aan te schaffen was er niet zodat men de wagens in huurkoop afnam. Aangezien men kort na de komst van de 724 begon met metrobouw nam een ieder aan dat de 724 de laatste nieuwe Amsterdamse tram zou zijn. Hoe anders is het gelopen!

de 579 op het Mercatorplein - 19 april 1960
foto Hans de Haan

Zaterdag 27 maart 2004 reed de 724 met enige soortgenoten de laatste bolkopritten. Dat was tenminste de bedoeling. In de op die dag volgende week deden echter doodleuk nog een paar bolkoppen dienst. Maar daarna was het definitief over. Ik moest even slikken want het waren toch eigenlijk typisch Amsterdamse trams. Gelukkig zijn er een aantal bewaard.
Zo zijn dus bijna 47 jaren verstreken sinds de komst van de 551. De bolle koppen hebben de Amsterdamse tram gered van een wisse ondergang, zoals de Unions 47 jaren (!) lang (1903 – 1950) als vervangers van de paardentram hebben gefungeerd en de drieruiters 47 jaren (!) (1913 – 1960) dienst hebben gedaan.

de 586 op de Overtoom - oktober 1966
foto Hans de Haan

Er zijn nog enige tijd 10 bolkoppen bewaard op een terrein aan de Moerdijk. Je zou ze nog eens nodig kunnen hebben. Maar ook deze wagens hebben inmiddels hun laatste reis gemaakt. Zelfs de directe opvolgers van de bolkoppen – de luchtwagens 725-779 – zijn al verdwenen. Dus is nu de 780 de oudste Amsterdamse tram.

interieur - begin zeventiger jaren
foto Jan Loman †

Ooit zullen we de gelede wagens in hun museumopstelling benaderen met opmerkingen als ‘weet je nog dat we met zo’n tram reden’? In 2002 kwam de eerste Combino in dienst. Wellicht rijdt in 2049 de laatste. Maar dat maak ik zeker niet mee.

Cor Fijma †
29.3.2004, herzien en aangevuld 10.4.2007

Meer foto's van Hans de Haan >>

Technische gegevens

vergroot
551-587

vergroot
602-634

vergroot
635-669  670-724

Toevoeging van Hans de Haan:

Een mooi album over de bolkoppen. Bij het GVB werden deze trams nooit zo genoemd. Men had het over de "gelede wagens" en als het om series ging over de '25', de '12', de '33'. de '18' en de '17" naar de aantallen van de serie. De tekeningen, die door het GVB in een eigen nummering werden opgenomen, waren aangegeven met de letter G voor de eerste serie. Voor de drieassers werd de letter D gebruikt en alle oudere tramtekeningen hadden de letter T als het om een wagen ging of W als het een stuk gereedschap was. De afwijkende tekeningen van de 2e levering kregen de letters 'GH' en de dubbelgelede wagens de code 'GL'. Heel logisch dus. Voor de bredere stuurstroomwagens was een volledig nieuwe serie tekeningen nodig. Toen is de codering 4G bedacht en zo verder. In de jaren '80 en '90 zijn veel tekeningen opnieuw gemaakt. Ook is het syteem om tekeningen te nummeren aangepast. Vooral de elektrische schema's zijn compleet vernieuwd. Daarbij zijn de tekeningen van de oudere series voorzien van de code 1G, 2G en 3G. Bijna alle tekeningen van de oudste gelede trams zijn nog in de computer gezet en daarbij zijn alle oude coderingen verdwenen. De technische staf van het GVB gebruikte de nieuwe serieaanduidingen consequent. Medewerkers die de komst van de 1G t/m 5G nog hadden meegemaakt waren toen allemaal met pensioen. Overigens is voor de 576-587 en de 602-634 één krediet aangevraagd bij de Gemeenteraad. De bestelling is wel in twee delen uitgegaan, omdat de ervaringen met de 551 moesten worden afgewacht. De serie 8G is niet als vervanging van oudere gelede wagens besteld, maar als uitbreiding voor nieuwe tramlijnen. Dit is het enige voorbeeld van een serie die in twee delen (eerst 25 en daarna 30) is besteld, maar waarvan geen verschil is in de constructie. Daarom zijn alle tekeningen met de code 8G voorzien. De 12 trams van de serie 10G hebben wel een eigen type-aanduiding, omdat er een paar tekeningen anders zijn.

Hans de Haan
E-mailadres: renske.hans@worldonline.nl  

De 605 in Poznan - Polen

In de jaren negentig dankte het GVB de eerste serie gelede trams - de serie 851-887 - af. Vele wagens van die serie kwamen toen in Poznan terecht, ik meen een stuk of twintig.
Intussen zijn de 851-887 - die hun Amsterdamse nummers behielden - in Poznan gesloopt. Toen het GVB in 2002 met de Combino's begon zijn ook een aantal wagens van de serie 602-634 naar Poznan gezonden die daar nummers in de 800-serie kregen en nog steeds rijden.
De foto van de 605 is vooral zo leuk omdat deze wagen de oudste GVB-wagen is die nog in actieve dienst is, afgezien van museumwagens. De 605 is afgeleverd aan het GVB in december 1959 en in dienst gesteld in januari 1960. De wagen rijdt dus al 47 jaar, wel een bewijs van de solide constructie van het Amsterdamse gelede materiaal. Met een beetje
goede wil haalt hij zijn 50-jarig dienstjubileum.

Cor Fijma

de oude GVB 605 op lijn 11 in Poznan - Polen
foto 24 april 2007 gemaakt door Robert van den Boogaard

Naar Poznan in Polen vertrokken de 605, 611, 613, 615, 619, 621-624, 626, 630.
De trams hebben daar nummers vanaf 800. De wagens die 40 jaar geleden bij Beynes gemaakt zijn rijden nog met onze oude lijnfilms.

Robert van den Boogaard
E-mailadres: rovadebo(ad)hetnet.nl

[terug naar index TRAMS ALLERLEI]

laat een berichtje achter